جگەرە كێشان حەرامە/
بەڵگە بە هێز و ڕاستەكان كەوا حەرامێتی جگەرەكێشان دەسەلمێنن:
بەڵگەی یەكەم: خوای گەورە دەفەرمووێت: [وَيُحِلُّ لَهُمُ الطَّيِّبَاتِ وَيُحَرِّمُ عَلَيْهِمُ الْخَبَائِثَ] [الأعراف: ١٥٧] واتە: خوای گەورە شتە پاك و بەسودەكانی بۆ حەڵاڵ كردوون و شتە پیس و زیان بەخشەكانی لێ قەدەغە و حەرام كردوون.
گومانی تێدا نی یە جگەرەكێشان یەكێكە لە شتە زیان بەخشەكان كەزەرەر و زیانیانی بۆ لاشەی ئادەمیزاد هەیە و لە هەمان كاتدا بۆنێكی ناخۆشی هەیە كە خەڵك ئازار دەدات.
بەڵگەی دووەم: خوای گەورە دەفەرمێت: [وَلَا تُلْقُوا بِأَيْدِيكُمْ إِلَي التَّهْلُكَةِ] [البقرة:١٩٥] واتە: بەدەستی خۆتان خۆتان مەخەنە مەترسییەوە.
وە بەبێ هیچ شك و گومانێك جگەرە كێشان مرۆڤــ دوچاری گەلێك نەخۆشی لەناوبەر دەكات لەوانە: سەرەتان و سیل و نەخۆشی یەكانی دڵ و ئەو نەخۆشیانەی دوچاری گەدە دەبن، ئەمەش جگە لەوەی كە ڕوو ناشیرن دەكات و ددانەكان زەرد و تێك دەدات.
بەڵگەی سێیەم: خوای گەورە دەفەرمێت: [وَلَا تَقْتُلُوا أَنْفُسَكُمْ] [النساء: ٢٩] .
واتە: خۆتان نەفسی خۆتان مەكوژن.
هەروەها جگەرەكێشان دەبێتە هۆی وردەوردە كوشتن و لەناو بردنی جگەرە كێش كە ئەمەش لە ئیسلامدا بە{ئینتحار} و خۆكوشتن ناوی هاتووە.
بەڵگەی چوارەم: خوای گەورە دەربارەی عەرەق وقومار دەفەرمێت:[وَإِثْمُهُمَا أَكْبَرُ مِنْ نَفْعِهِمَا] [البقرة: ٢١٩] واتە: زیانیان زۆرترە لە سودیان.
گومانی تێدا نی یە كە زەرەر و زیانی جگەرەش لە سودەكەی زۆرتر و كاریگەرترە، و بەڵكو كۆی زیانە.
بەڵگەی پێنجەم: خوای گەورە دەفەرمێت:[وَلَا تُبَذِّرْ تَبْذِيرًا، إِنَّ الْمُبَذِّرِينَ كَانُوا إِخْوَانَ الشَّيَاطِينِ وَكَانَ الشَّيْطَانُ لِرَبِّهِ كَفُورًا] [الإسراء: ٢٧] .
واتە: ماڵ و سەروەت و سامانتان لە حەرام و سەرپێچی خوای باڵادەستدا خەرج و بەفیڕۆ مەدەن، چونكە بەڕاستی ئەو كەسانەی كەوا ماڵ و سەروەتیان لە حەرامدا خەرج دەكات ئەوانە برا و دۆستی شەیتانەكانن.
وە هەروەها برای گوێڕایەڵم بزانە كەوا جگەرەكێشان ماڵ خەرج (سەرف) كردنە لە تاوان، و سەرپێچی كردنە لە فەرمانی خوای گەورە و پێغەمبەرە ئازیزەكەی (صلی الله علیه وسلم) وە جێ بەجێكردنی فەرمانی شەیتانە و لەكردەوەكانی شەیتانە.
بەڵگەی شەشەم: پێغەمبەر (صلی الله علیه وسلم) دەفەرمێت:((لا ضرر ولا ضرار)) [سلسلة الأحاديث الصحيحة رقم: (٢٥٠)] .
.واتە: نە زیان لەخۆت بدە و نەلە خەڵكیش.
برای ئازیزم با بزانین جگەرەكێشان هیچ زیانێكی هەیە بۆ خۆت و بۆ خەڵكی و بۆ خێزانت و بۆ منداڵت و بۆ هاوڕێكانت و بۆ… بۆ…. هتد؟
بێ گومان هەموومان دەیزانین و ئاشكرایە كە جگەرەكێشان زەرەر و زیان لە جگەرەكێشەكە دەدات و دەبێتە مایەی ئازار و ناڕەحەتی بۆ كەسانی دەور و بەرو هاوڕێ و دراوسێ، جگە لەم زیانە سەختانە جگەرەكێشان دەبێتە هۆی لەناوبردنی ماڵ و پول و سامانی مرۆڤ.
بەڵگەی حەوتەم: پێغەمبەر (صلی الله علیه وسلم) دەفەرمێت:((وكَرِه لكم… وإضاعة الـمال)) [صحيح الترغيب والترهيب رقم: (٢٥٠٧)] .
واتە: خوای گەورە پێی ناخۆشە كە ئێوە ماڵ و سەروەت و سامانتان لەشتی بێ سود و بێ نرخ دا بەفیڕۆ بدەن.
برای بەڕێزم با سەیرێكی كرداری جگەرەكێشان بكەین كە بەڕاستی لە ناوبەر و بەفیڕۆدەری ماڵ و كونكەری ڕاستەقینەی گیرفانی مرۆڤە بێ ئەوەی هیچ پێویستی یەكی ژیانی مرۆڤ پڕبكاتەوە، كەواتە خوای گەورە جگەرەكێشانی قەدەغەی كردووە و بە حەرامی داناوە لەسەر بەندەكانی.
بەڵگەی هەشتەم: پێغەمبەر (صلی الله علیه وسلم) دەفەرمێت: ((مَثَلُ الجليس الصالح، والجليس السوء كمثل صاحب المسك، وكير الحداد لا يعدمكَ من صاحب المسك، إما أن تشربه، أو تجد ريحه، وكير الحداد، يحرق بيتك، أو ثوبك، أو تجد منه ريحاً خبيثة)) [صحيح الجامع الصغير رقم: (٥٨٢٩)] .
واتە: نمونەی ئەو كەسەی كە دانیشتن و هەڵس و كەوت لەگەڵ پیاو چاكدا دەكات، و ئەو كەسەی كە دانیشتن و هەڵس و كەوت لەگەڵ پیاو خراپدا دەكات وەكو میسك فرۆشێك و كورەی ئاسنگەرێك وایە، چونكە پیاو چاك وە كومیسك فرۆشەكە وایە، یان لێ ی دەكڕیت، وە یان بۆنێكی خۆشت بەسەردا دێت، وە نموونەی پیاو خراپیش وەكو كورەی ئاسنگەر وایە، لێ ی ڕزگار نابیت یان ماڵت دەسوتێنێت، وە یان جلەكانت دەسوتێنێت، وە یان بۆنێكی ناخۆشت بەسەردادێت.
جگەرەكێشانیش بۆنێكی ئێجگار ناخۆش و بێزاركەری هەیە تەنانەت لە سیر و پیازیش بۆنی ناخۆشترە و دەبێتە هۆی ئازاردانی كەسانی هاوڕێ و هاوسێ و خزم و كەس وكارت.
بەڵگەی نۆیەم: پێغەمبەر (صلی الله علیه وسلم) دەفەرمێت: ((كل أمتي مُعافـي إلاَّ الـمجاهرين)) [صحيح الجامع الصغير رقم: (٤٥١٢)] .
واتە: هەموو ئوممەتەكەم خوای گەورە لێیان خۆش دەبێت جگە لەو كەسانە نەبێت كەتاوان بە ئاشكراو بە بەرچاوی خەڵكی یەوە ئەنجام دەدەن.
لێكدانەوەی ئەم فەرموودەیە وایە كە هەموو تاوانە نادیار و شاراوەكانی موسڵمان ئومێد دەكرێت كە خوای گەورە لێیان خۆش بێت و سزایان نەدات بەڵام ئەمە ئەو تاوان و سەرپێچیانە ناگرێتەوە كەوا بەئاشكراو بە بەر چاوی خەڵكەوە ئەنجام دەدرێن وەكو جگەرەكێشەكان كاتێك كە جگەرە دەكێشن، چونكە جگەرەكێشان بەئاشكرا هانی كەسانی دیكە دەدات بۆ ئەم تاوانە ڕوون و ئاشكرایە.
بەڵگەی دەیەم: پێغەمبەر (صلی الله علیه وسلم) دەفەرمێت: ((من كان يؤمن بالله واليوم الآخر فلا يؤذ جاره)) [صحيح الجامع الصغير رقم: (٦٥٠٤)] .
واتە: هەر كەسێك كەوا بڕوای بە خواو ڕۆژی دوای هەیە ئەوا با زەرەر و زیان لە هاوسێكەی نەدات و ئازاریان نەدات.
وە جگەرەكێش پێویستە ئەوە بزانێت كە جگەرەكێشان بە بۆنەكەی ئازاری خێزان و منداڵ و دراوسێكانی پێ دەدرێت، بە تایبەت برا نوێژخوێنەكان لەڕیزی نوێژی جەماعەتدا، وە هەروەها مەلائیكە نزیكەكانیش بێزار دەبن بە بۆنەكەی چونكە مەلائیكەكان ئەو شتە بێزراو و نابەجێ یە لە لایان كەوا لای موسڵمانان بێزراو بێت وەكو جگەرەی ئەمڕۆ.
لەروانگەی زانستی پزیشكی
زیانەكانی جگەرە كێشان
جگەرە.. هاوڕێی كوشندەكەی مرۆڤ
هەندێك لەبۆچونە مێژویەكان كێشانی جگەرە دەگێرنەوە بۆ زیاتر لە ٥٠٠ ساڵ پێش زاین و مرۆڤەكان قەد و پۆپی درەختەكانیان بەكارهێناوە بۆ كێشان، هەر لەوكاتەوە ئەم هاوڕێ زیانبەخشەی مرۆڤ هەڕەشەی لەژیانی مرۆڤ كردوە و هەمیشە هاوڕێیەكی خراپ بووە، هەرچەندە جگەرە “خو”پێوە گرتنە كەمرۆڤ ئالودەی دەبێت، بەڵام ئیرادەی و توانای مرۆڤ زۆر لەوە گەورەترە دوربكەوێتەوە لەبەكارهێنانی هەموو جۆرەكانی توتن لە جگەرەو نێرگەلەو پایپ دەگرێتەوە.
لەبەر ڕێژەی توش بون و مردن بەو نەوخۆشیانەی لەڕێگەی جگەرە كێشانەوە دروست دەبێت، رێِكخراوی تەندروستی جیهانی بەرواری ٣١-٥ هەموو سالێكی بەڕۆژی جیهانی دژی جگەرە كێشان دەستنیشان كردوە بەپێی ئامارە مەترسیەكانی ڕێكخراوی تەندروستی جیهانی ئاماژە بەوە كراوە ساڵانە ٤ملیۆن و ٨٠٠ هەزاركەس بە هۆی بەكارهێنانی هەموو جۆرەكانی توتنەوە وەك (جگەرەو نێرگەلەو پایپ) گیانلەدەست دەدەن و جێگەی مەترسیە ئەم ڕێژەیەش ساڵ بەساڵ بەرز دەبێتەوە، هەربەپێی ئەو ئامارە لە ٧ چركەدا لەجیهاندا كەسێك بەهۆی كێشانی یەكێك لەجۆرەكانی توتن دەمرێت، ئاماژە بەوەشكراوە زیانە تەندروستیەكانی جگەرە كار لەو كەسانەش دەكات كە نزیكن لە كەسی جگەرە كێشەوە لەماڵ یان شوێنە گشتیەكان.
پێكهاتەی جگەرە:
جگەرە پێكهاتەیەكی مەترسیداری هەیە بۆیە زیانەكانی لەسەر تەندروستی مرۆڤ زۆرە، كە لەیەك جگەرەدا زیاتر لە ٦٠٠ مادەی كیمیایی زیانبەخش هەیە،كە سەرەكیەكانی بریتین لە (نیكۆتین، كاربۆن مۆنۆكساید،تار،سیانە هایدرۆجین،ئامۆنیاو چەندین پێكهاتەی تام و بۆنە تا كار لەسەر مرۆڤ بكات ئالودەبێت پێوەی،هەروەها چەندین مادەی كیمیایی تر) ئەگەر بەتەنها ئەو برە نیكۆتینەی لەیەك جگەردا هەیە بەشێوەی ڕاستەوخۆ بكرێتە خوێنی مرۆڤەوە ئەوا لەماوەی٥ چركەدا ئەو مرۆڤە دەكوژێت.
زیانە تەندروستیەكانی:
هەرچەندە جگەرە لەڕووی مادیەوە زیانی هەیە، بەڵام زیانە تەندروستیەكانی زۆر زیاترن كە كار لەسەر تەندروستی مرۆڤ دەكات لەڕووی جەستەیەوەو مرۆڤ توشی ئەم حاڵەتانە ئەكات، ئارەزووی خواردن كەمدەكات، خەستی خوێن زیاد دەكات و دەبێتە هۆی جەڵتەی دڵ و مێشك،لاوازی بیركردنەوە،نەخۆشیەكانی دڵ بەتایبەت بەرزە پەستانی خوێن،كەمبونەوەی ئاستی بینینی چاو،لاوازی سێكس،هەروەها كارلەسەر چالاكی گورچیلەو جگەردەكات، هەموو جۆرەكانی شێرپەنجە بەتایبەت شێرپەنجەی قورگ و سنگ كە دیارترین ئەو شێرپەنجانەن كە جگەرە هۆكاری سەرەكی توشبونین و ڕێژەی مردنیان زۆرترە، زیانێكی زۆری هەیە بۆ ئافرەتانی دوگیان.
چی ڕوئەدات كاتێك مرۆڤ واز لەجگەرە كێشان ئەهێنێت
لە پاش ٢٠ خولەك :پەستانی خوێن نزیك ئەبێتەوە لە كاتی پێش جگەرە كێشانەكە.
لەپاش ٨ كاتژمێر: ئاستی كاربۆن مۆنۆكساید لەلەشدا ئەگەڕبێتەوە بە ئاستی ئاسایی خۆی واتە پێش جگەرە كێشان. لەپاش ٢٤ كاتژمێر: كەمبونەوەی چانسی توشبون بە نۆرەكانی دڵ “واتە جەڵتەی دڵ”. لەپاش ٥ هەفتە :چالاكیەكانی سیەكان بەڕێژەی زیاتر لە %٣٠ زیاد دەكات. لەپاش ١ ساڵ: كەمبونەوەی مەترسیەكانی توشبون بە نەخۆشیەكانی دڵ. لەپاش ٢ ساڵ: كەمبونەوەی مەترسی ڕێژەی توشبون بە شێر پەنجە. بۆیە تاوەكو چركەیەك زوتر واز لەم هاورێ خراپە بهێنیت تەندروستی خۆت و چواردەورت دەپارێزیت لە نەخۆشیە ترسناكەكان، ئاسانەو بڕیاربدە لەم چركە ساتەدا بڕیاری پاراستنی تەندروستی خۆت و خیزان و هاوڕێكانت بدە بە وازهێنان لە جگەرە كێشان، وەك چۆن ئامادەی خۆت بخەیتە بەردەم گوللە بۆ پاراستنی خۆشەویستانت بەوشێوەیەش ئیرادەت بەهێزبێت بۆ پاراستنی ژیانی ئەوان لەمەترسیەكانی توشبون بەنەخۆشی چونكە ئەوانیش وەك تۆ زیانیان پێ دەگات بەهیوای تەندروستیەكی باشتر
مردن بە هۆی جگەرە كێشانەوە
جگەرەكێشان، یەكێیكە لەو مەترسییانەی بەردەوام ھەرەشە لە تەندروستی مرۆڤەكان دەكات، رێكخراوی تەندروستی جیھانیش بۆ یەكەمجار لە ساڵی ١٩٨٨ دا رۆژی ٣١ی ئایاری وەك رۆژی بەرەنگاربونەوەی جگەرەكێشان ناساند بەمەبەستی كەمكردنەوەی رێژەی مردن كە ساڵانە لە جیھان دا زیاتر لە ٥ ملیۆن كەس بەھۆی جگەرەكێشان گیان لەدەست دەدەن.
لە بەرامبەر ئەوە ئامارە ترسناكانەدا لە سەرتاسەری جیھان دا بەمەبەستی بەرزكردنەوەی ئاستی ھۆشیاری ھاوڵاتیان بەرامبەر زیانەكانی جگەرە بۆ سەر تەندروستی مرۆڤەكان ساڵانە بە ھەزاران رێنمایی و نامیلكەی تایبەت بەزیانەكانی كێشانی جگەرە بڵاودەكرێتەوە.
بەپێ زانیارییەكانی رێكخراوی تەندروستی جیھانی ئەو كەسانەی جگەرەكێشن زۆرتر روبەرووی جۆرە جیاجیاكانی شێرپەنجە دەبنەوە بەرامبەر بەوانەی جگەرە ناكێشن، بەتایبەت شێرپەنجەی سییەكان و قورگ و دەم، واتە ئەو كەسانەی جگەرە دەكێشن زۆر روبەروی شێرپەنجە دەبنەوە.
بەو پێیەی جگەرە نزیكەی ٤٠٠٠ مادەی كیمیایی تێدایە كە چوارسەدیان مادەی ژەھراوین و زیانیان بۆ تەندروستی مرۆڤ ھەیە.
جێی ئاماژەكردنە لە ھەربَمی كوردستانیش دا ساڵانە چەندین رێنمایی بۆ بەرەنگاربونەوەی جگەرە كێشان بڵاودەكرێتەوە، پارلەمانی كوردستانیش لە ساڵی ٢٠٠٨ دا قانونێكی تایبەت بەقەدەغەكردنی جگەرەكێشانی لە شوێنە گشتییەكان دا دەركرد، كە تارادەیەك رۆڵی بەرچاوی ھەبووە لە كەمكردنەوەی زیانەكانی جگەرەكێشان دا بەتایبەت لە شوێنە گشتیەكان دا.
جگەرە كێشان زیانی بۆ دەروو بەریش هەیە
لێكۆڵینەوە
بەپێی ئەنجامی توێژینەوەیەكی پزیشكی دەركەوتووە جگەرە زیانێكی زۆری بۆ ئەو كەسانە هەیە كە لە نزیك كەسی جگەرەكێشەوە دادەنیشن و ئەگەری توشبوونیان بە چەند كێشەیەكی تەندروستی زیاد دەكات. توێژینەوەكە لە زانكۆی كارۆلینای باشور ئەنجامدراوە و دەریخستووە جگەرەكێشان ئەگەری توشبونی كەسانی نزیكی كەسی جگەرەكێش بەنەخۆشی جەڵتەی مێشك بە رێژەی ٣٠% زیاد دەكات. پسپۆڕەكان لێكۆڵینەوەیان لەسەر كاریگەری نەرێنی دوكەڵی جگەرە كردوە لەسەر كەسانی دەوروبەری جگەرەكێشەكان لەئەنجامدا بۆیان دەركەوتووە لەنێو ٢٢ هەزار كەسدا ٢٣%یان توشی جگەرەكێشانی نەرێنی بون لەماوەی ساڵێكدا، هەروەها ئەو كەسانەی كەبەر دوكەڵی جگەرەكە دەكەون بەرێژەی ٣٠% زیاتر توشی ئەگەری توشبون بەجەڵتەی مێشك دەبن. پێشتریش توێژینەوەیەكی دیكە سەلماندبووی كە كاریگەرییەكانی دوكەڵی جگەرە تەنها لەسەر تەندروستی خانەكانی لەش نییە، بەڵكو هۆكارێكیشە بۆ زیادبونی كێشی لەش.
بەڵگە بە هێز و ڕاستەكان كەوا حەرامێتی جگەرەكێشان دەسەلمێنن:
بەڵگەی یەكەم: خوای گەورە دەفەرمووێت: [وَيُحِلُّ لَهُمُ الطَّيِّبَاتِ وَيُحَرِّمُ عَلَيْهِمُ الْخَبَائِثَ] [الأعراف: ١٥٧] واتە: خوای گەورە شتە پاك و بەسودەكانی بۆ حەڵاڵ كردوون و شتە پیس و زیان بەخشەكانی لێ قەدەغە و حەرام كردوون.
گومانی تێدا نی یە جگەرەكێشان یەكێكە لە شتە زیان بەخشەكان كەزەرەر و زیانیانی بۆ لاشەی ئادەمیزاد هەیە و لە هەمان كاتدا بۆنێكی ناخۆشی هەیە كە خەڵك ئازار دەدات.
بەڵگەی دووەم: خوای گەورە دەفەرمێت: [وَلَا تُلْقُوا بِأَيْدِيكُمْ إِلَي التَّهْلُكَةِ] [البقرة:١٩٥] واتە: بەدەستی خۆتان خۆتان مەخەنە مەترسییەوە.
وە بەبێ هیچ شك و گومانێك جگەرە كێشان مرۆڤــ دوچاری گەلێك نەخۆشی لەناوبەر دەكات لەوانە: سەرەتان و سیل و نەخۆشی یەكانی دڵ و ئەو نەخۆشیانەی دوچاری گەدە دەبن، ئەمەش جگە لەوەی كە ڕوو ناشیرن دەكات و ددانەكان زەرد و تێك دەدات.
بەڵگەی سێیەم: خوای گەورە دەفەرمێت: [وَلَا تَقْتُلُوا أَنْفُسَكُمْ] [النساء: ٢٩] .
واتە: خۆتان نەفسی خۆتان مەكوژن.
هەروەها جگەرەكێشان دەبێتە هۆی وردەوردە كوشتن و لەناو بردنی جگەرە كێش كە ئەمەش لە ئیسلامدا بە{ئینتحار} و خۆكوشتن ناوی هاتووە.
بەڵگەی چوارەم: خوای گەورە دەربارەی عەرەق وقومار دەفەرمێت:[وَإِثْمُهُمَا أَكْبَرُ مِنْ نَفْعِهِمَا] [البقرة: ٢١٩] واتە: زیانیان زۆرترە لە سودیان.
گومانی تێدا نی یە كە زەرەر و زیانی جگەرەش لە سودەكەی زۆرتر و كاریگەرترە، و بەڵكو كۆی زیانە.
بەڵگەی پێنجەم: خوای گەورە دەفەرمێت:[وَلَا تُبَذِّرْ تَبْذِيرًا، إِنَّ الْمُبَذِّرِينَ كَانُوا إِخْوَانَ الشَّيَاطِينِ وَكَانَ الشَّيْطَانُ لِرَبِّهِ كَفُورًا] [الإسراء: ٢٧] .
واتە: ماڵ و سەروەت و سامانتان لە حەرام و سەرپێچی خوای باڵادەستدا خەرج و بەفیڕۆ مەدەن، چونكە بەڕاستی ئەو كەسانەی كەوا ماڵ و سەروەتیان لە حەرامدا خەرج دەكات ئەوانە برا و دۆستی شەیتانەكانن.
وە هەروەها برای گوێڕایەڵم بزانە كەوا جگەرەكێشان ماڵ خەرج (سەرف) كردنە لە تاوان، و سەرپێچی كردنە لە فەرمانی خوای گەورە و پێغەمبەرە ئازیزەكەی (صلی الله علیه وسلم) وە جێ بەجێكردنی فەرمانی شەیتانە و لەكردەوەكانی شەیتانە.
بەڵگەی شەشەم: پێغەمبەر (صلی الله علیه وسلم) دەفەرمێت:((لا ضرر ولا ضرار)) [سلسلة الأحاديث الصحيحة رقم: (٢٥٠)] .
.واتە: نە زیان لەخۆت بدە و نەلە خەڵكیش.
برای ئازیزم با بزانین جگەرەكێشان هیچ زیانێكی هەیە بۆ خۆت و بۆ خەڵكی و بۆ خێزانت و بۆ منداڵت و بۆ هاوڕێكانت و بۆ… بۆ…. هتد؟
بێ گومان هەموومان دەیزانین و ئاشكرایە كە جگەرەكێشان زەرەر و زیان لە جگەرەكێشەكە دەدات و دەبێتە مایەی ئازار و ناڕەحەتی بۆ كەسانی دەور و بەرو هاوڕێ و دراوسێ، جگە لەم زیانە سەختانە جگەرەكێشان دەبێتە هۆی لەناوبردنی ماڵ و پول و سامانی مرۆڤ.
بەڵگەی حەوتەم: پێغەمبەر (صلی الله علیه وسلم) دەفەرمێت:((وكَرِه لكم… وإضاعة الـمال)) [صحيح الترغيب والترهيب رقم: (٢٥٠٧)] .
واتە: خوای گەورە پێی ناخۆشە كە ئێوە ماڵ و سەروەت و سامانتان لەشتی بێ سود و بێ نرخ دا بەفیڕۆ بدەن.
برای بەڕێزم با سەیرێكی كرداری جگەرەكێشان بكەین كە بەڕاستی لە ناوبەر و بەفیڕۆدەری ماڵ و كونكەری ڕاستەقینەی گیرفانی مرۆڤە بێ ئەوەی هیچ پێویستی یەكی ژیانی مرۆڤ پڕبكاتەوە، كەواتە خوای گەورە جگەرەكێشانی قەدەغەی كردووە و بە حەرامی داناوە لەسەر بەندەكانی.
بەڵگەی هەشتەم: پێغەمبەر (صلی الله علیه وسلم) دەفەرمێت: ((مَثَلُ الجليس الصالح، والجليس السوء كمثل صاحب المسك، وكير الحداد لا يعدمكَ من صاحب المسك، إما أن تشربه، أو تجد ريحه، وكير الحداد، يحرق بيتك، أو ثوبك، أو تجد منه ريحاً خبيثة)) [صحيح الجامع الصغير رقم: (٥٨٢٩)] .
واتە: نمونەی ئەو كەسەی كە دانیشتن و هەڵس و كەوت لەگەڵ پیاو چاكدا دەكات، و ئەو كەسەی كە دانیشتن و هەڵس و كەوت لەگەڵ پیاو خراپدا دەكات وەكو میسك فرۆشێك و كورەی ئاسنگەرێك وایە، چونكە پیاو چاك وە كومیسك فرۆشەكە وایە، یان لێ ی دەكڕیت، وە یان بۆنێكی خۆشت بەسەردا دێت، وە نموونەی پیاو خراپیش وەكو كورەی ئاسنگەر وایە، لێ ی ڕزگار نابیت یان ماڵت دەسوتێنێت، وە یان جلەكانت دەسوتێنێت، وە یان بۆنێكی ناخۆشت بەسەردادێت.
جگەرەكێشانیش بۆنێكی ئێجگار ناخۆش و بێزاركەری هەیە تەنانەت لە سیر و پیازیش بۆنی ناخۆشترە و دەبێتە هۆی ئازاردانی كەسانی هاوڕێ و هاوسێ و خزم و كەس وكارت.
بەڵگەی نۆیەم: پێغەمبەر (صلی الله علیه وسلم) دەفەرمێت: ((كل أمتي مُعافـي إلاَّ الـمجاهرين)) [صحيح الجامع الصغير رقم: (٤٥١٢)] .
واتە: هەموو ئوممەتەكەم خوای گەورە لێیان خۆش دەبێت جگە لەو كەسانە نەبێت كەتاوان بە ئاشكراو بە بەرچاوی خەڵكی یەوە ئەنجام دەدەن.
لێكدانەوەی ئەم فەرموودەیە وایە كە هەموو تاوانە نادیار و شاراوەكانی موسڵمان ئومێد دەكرێت كە خوای گەورە لێیان خۆش بێت و سزایان نەدات بەڵام ئەمە ئەو تاوان و سەرپێچیانە ناگرێتەوە كەوا بەئاشكراو بە بەر چاوی خەڵكەوە ئەنجام دەدرێن وەكو جگەرەكێشەكان كاتێك كە جگەرە دەكێشن، چونكە جگەرەكێشان بەئاشكرا هانی كەسانی دیكە دەدات بۆ ئەم تاوانە ڕوون و ئاشكرایە.
بەڵگەی دەیەم: پێغەمبەر (صلی الله علیه وسلم) دەفەرمێت: ((من كان يؤمن بالله واليوم الآخر فلا يؤذ جاره)) [صحيح الجامع الصغير رقم: (٦٥٠٤)] .
واتە: هەر كەسێك كەوا بڕوای بە خواو ڕۆژی دوای هەیە ئەوا با زەرەر و زیان لە هاوسێكەی نەدات و ئازاریان نەدات.
وە جگەرەكێش پێویستە ئەوە بزانێت كە جگەرەكێشان بە بۆنەكەی ئازاری خێزان و منداڵ و دراوسێكانی پێ دەدرێت، بە تایبەت برا نوێژخوێنەكان لەڕیزی نوێژی جەماعەتدا، وە هەروەها مەلائیكە نزیكەكانیش بێزار دەبن بە بۆنەكەی چونكە مەلائیكەكان ئەو شتە بێزراو و نابەجێ یە لە لایان كەوا لای موسڵمانان بێزراو بێت وەكو جگەرەی ئەمڕۆ.
لەروانگەی زانستی پزیشكی
زیانەكانی جگەرە كێشان
جگەرە.. هاوڕێی كوشندەكەی مرۆڤ
هەندێك لەبۆچونە مێژویەكان كێشانی جگەرە دەگێرنەوە بۆ زیاتر لە ٥٠٠ ساڵ پێش زاین و مرۆڤەكان قەد و پۆپی درەختەكانیان بەكارهێناوە بۆ كێشان، هەر لەوكاتەوە ئەم هاوڕێ زیانبەخشەی مرۆڤ هەڕەشەی لەژیانی مرۆڤ كردوە و هەمیشە هاوڕێیەكی خراپ بووە، هەرچەندە جگەرە “خو”پێوە گرتنە كەمرۆڤ ئالودەی دەبێت، بەڵام ئیرادەی و توانای مرۆڤ زۆر لەوە گەورەترە دوربكەوێتەوە لەبەكارهێنانی هەموو جۆرەكانی توتن لە جگەرەو نێرگەلەو پایپ دەگرێتەوە.
لەبەر ڕێژەی توش بون و مردن بەو نەوخۆشیانەی لەڕێگەی جگەرە كێشانەوە دروست دەبێت، رێِكخراوی تەندروستی جیهانی بەرواری ٣١-٥ هەموو سالێكی بەڕۆژی جیهانی دژی جگەرە كێشان دەستنیشان كردوە بەپێی ئامارە مەترسیەكانی ڕێكخراوی تەندروستی جیهانی ئاماژە بەوە كراوە ساڵانە ٤ملیۆن و ٨٠٠ هەزاركەس بە هۆی بەكارهێنانی هەموو جۆرەكانی توتنەوە وەك (جگەرەو نێرگەلەو پایپ) گیانلەدەست دەدەن و جێگەی مەترسیە ئەم ڕێژەیەش ساڵ بەساڵ بەرز دەبێتەوە، هەربەپێی ئەو ئامارە لە ٧ چركەدا لەجیهاندا كەسێك بەهۆی كێشانی یەكێك لەجۆرەكانی توتن دەمرێت، ئاماژە بەوەشكراوە زیانە تەندروستیەكانی جگەرە كار لەو كەسانەش دەكات كە نزیكن لە كەسی جگەرە كێشەوە لەماڵ یان شوێنە گشتیەكان.
پێكهاتەی جگەرە:
جگەرە پێكهاتەیەكی مەترسیداری هەیە بۆیە زیانەكانی لەسەر تەندروستی مرۆڤ زۆرە، كە لەیەك جگەرەدا زیاتر لە ٦٠٠ مادەی كیمیایی زیانبەخش هەیە،كە سەرەكیەكانی بریتین لە (نیكۆتین، كاربۆن مۆنۆكساید،تار،سیانە هایدرۆجین،ئامۆنیاو چەندین پێكهاتەی تام و بۆنە تا كار لەسەر مرۆڤ بكات ئالودەبێت پێوەی،هەروەها چەندین مادەی كیمیایی تر) ئەگەر بەتەنها ئەو برە نیكۆتینەی لەیەك جگەردا هەیە بەشێوەی ڕاستەوخۆ بكرێتە خوێنی مرۆڤەوە ئەوا لەماوەی٥ چركەدا ئەو مرۆڤە دەكوژێت.
زیانە تەندروستیەكانی:
هەرچەندە جگەرە لەڕووی مادیەوە زیانی هەیە، بەڵام زیانە تەندروستیەكانی زۆر زیاترن كە كار لەسەر تەندروستی مرۆڤ دەكات لەڕووی جەستەیەوەو مرۆڤ توشی ئەم حاڵەتانە ئەكات، ئارەزووی خواردن كەمدەكات، خەستی خوێن زیاد دەكات و دەبێتە هۆی جەڵتەی دڵ و مێشك،لاوازی بیركردنەوە،نەخۆشیەكانی دڵ بەتایبەت بەرزە پەستانی خوێن،كەمبونەوەی ئاستی بینینی چاو،لاوازی سێكس،هەروەها كارلەسەر چالاكی گورچیلەو جگەردەكات، هەموو جۆرەكانی شێرپەنجە بەتایبەت شێرپەنجەی قورگ و سنگ كە دیارترین ئەو شێرپەنجانەن كە جگەرە هۆكاری سەرەكی توشبونین و ڕێژەی مردنیان زۆرترە، زیانێكی زۆری هەیە بۆ ئافرەتانی دوگیان.
چی ڕوئەدات كاتێك مرۆڤ واز لەجگەرە كێشان ئەهێنێت
لە پاش ٢٠ خولەك :پەستانی خوێن نزیك ئەبێتەوە لە كاتی پێش جگەرە كێشانەكە.
لەپاش ٨ كاتژمێر: ئاستی كاربۆن مۆنۆكساید لەلەشدا ئەگەڕبێتەوە بە ئاستی ئاسایی خۆی واتە پێش جگەرە كێشان. لەپاش ٢٤ كاتژمێر: كەمبونەوەی چانسی توشبون بە نۆرەكانی دڵ “واتە جەڵتەی دڵ”. لەپاش ٥ هەفتە :چالاكیەكانی سیەكان بەڕێژەی زیاتر لە %٣٠ زیاد دەكات. لەپاش ١ ساڵ: كەمبونەوەی مەترسیەكانی توشبون بە نەخۆشیەكانی دڵ. لەپاش ٢ ساڵ: كەمبونەوەی مەترسی ڕێژەی توشبون بە شێر پەنجە. بۆیە تاوەكو چركەیەك زوتر واز لەم هاورێ خراپە بهێنیت تەندروستی خۆت و چواردەورت دەپارێزیت لە نەخۆشیە ترسناكەكان، ئاسانەو بڕیاربدە لەم چركە ساتەدا بڕیاری پاراستنی تەندروستی خۆت و خیزان و هاوڕێكانت بدە بە وازهێنان لە جگەرە كێشان، وەك چۆن ئامادەی خۆت بخەیتە بەردەم گوللە بۆ پاراستنی خۆشەویستانت بەوشێوەیەش ئیرادەت بەهێزبێت بۆ پاراستنی ژیانی ئەوان لەمەترسیەكانی توشبون بەنەخۆشی چونكە ئەوانیش وەك تۆ زیانیان پێ دەگات بەهیوای تەندروستیەكی باشتر
مردن بە هۆی جگەرە كێشانەوە
جگەرەكێشان، یەكێیكە لەو مەترسییانەی بەردەوام ھەرەشە لە تەندروستی مرۆڤەكان دەكات، رێكخراوی تەندروستی جیھانیش بۆ یەكەمجار لە ساڵی ١٩٨٨ دا رۆژی ٣١ی ئایاری وەك رۆژی بەرەنگاربونەوەی جگەرەكێشان ناساند بەمەبەستی كەمكردنەوەی رێژەی مردن كە ساڵانە لە جیھان دا زیاتر لە ٥ ملیۆن كەس بەھۆی جگەرەكێشان گیان لەدەست دەدەن.
لە بەرامبەر ئەوە ئامارە ترسناكانەدا لە سەرتاسەری جیھان دا بەمەبەستی بەرزكردنەوەی ئاستی ھۆشیاری ھاوڵاتیان بەرامبەر زیانەكانی جگەرە بۆ سەر تەندروستی مرۆڤەكان ساڵانە بە ھەزاران رێنمایی و نامیلكەی تایبەت بەزیانەكانی كێشانی جگەرە بڵاودەكرێتەوە.
بەپێ زانیارییەكانی رێكخراوی تەندروستی جیھانی ئەو كەسانەی جگەرەكێشن زۆرتر روبەرووی جۆرە جیاجیاكانی شێرپەنجە دەبنەوە بەرامبەر بەوانەی جگەرە ناكێشن، بەتایبەت شێرپەنجەی سییەكان و قورگ و دەم، واتە ئەو كەسانەی جگەرە دەكێشن زۆر روبەروی شێرپەنجە دەبنەوە.
بەو پێیەی جگەرە نزیكەی ٤٠٠٠ مادەی كیمیایی تێدایە كە چوارسەدیان مادەی ژەھراوین و زیانیان بۆ تەندروستی مرۆڤ ھەیە.
جێی ئاماژەكردنە لە ھەربَمی كوردستانیش دا ساڵانە چەندین رێنمایی بۆ بەرەنگاربونەوەی جگەرە كێشان بڵاودەكرێتەوە، پارلەمانی كوردستانیش لە ساڵی ٢٠٠٨ دا قانونێكی تایبەت بەقەدەغەكردنی جگەرەكێشانی لە شوێنە گشتییەكان دا دەركرد، كە تارادەیەك رۆڵی بەرچاوی ھەبووە لە كەمكردنەوەی زیانەكانی جگەرەكێشان دا بەتایبەت لە شوێنە گشتیەكان دا.
جگەرە كێشان زیانی بۆ دەروو بەریش هەیە
لێكۆڵینەوە
بەپێی ئەنجامی توێژینەوەیەكی پزیشكی دەركەوتووە جگەرە زیانێكی زۆری بۆ ئەو كەسانە هەیە كە لە نزیك كەسی جگەرەكێشەوە دادەنیشن و ئەگەری توشبوونیان بە چەند كێشەیەكی تەندروستی زیاد دەكات. توێژینەوەكە لە زانكۆی كارۆلینای باشور ئەنجامدراوە و دەریخستووە جگەرەكێشان ئەگەری توشبونی كەسانی نزیكی كەسی جگەرەكێش بەنەخۆشی جەڵتەی مێشك بە رێژەی ٣٠% زیاد دەكات. پسپۆڕەكان لێكۆڵینەوەیان لەسەر كاریگەری نەرێنی دوكەڵی جگەرە كردوە لەسەر كەسانی دەوروبەری جگەرەكێشەكان لەئەنجامدا بۆیان دەركەوتووە لەنێو ٢٢ هەزار كەسدا ٢٣%یان توشی جگەرەكێشانی نەرێنی بون لەماوەی ساڵێكدا، هەروەها ئەو كەسانەی كەبەر دوكەڵی جگەرەكە دەكەون بەرێژەی ٣٠% زیاتر توشی ئەگەری توشبون بەجەڵتەی مێشك دەبن. پێشتریش توێژینەوەیەكی دیكە سەلماندبووی كە كاریگەرییەكانی دوكەڵی جگەرە تەنها لەسەر تەندروستی خانەكانی لەش نییە، بەڵكو هۆكارێكیشە بۆ زیادبونی كێشی لەش.
_________________________________
