بۆچی گەنجان خۆكوژی ئەنجام دەدەن؟ (دیاردەو چارەسەر)
.
توێژه‌ری کۆمه‌ڵایه‌تی
حەمەی ئەحمەد رەسوڵ
پێناسی خۆكوژی:
ئایا بە خۆكوشتنمان كێشەكانمان چارەسەر دەبێت؟ ئایا خۆكوژی دەتوانێ هۆكاری گۆڕانكاری لەكۆمەڵگادا بێت؟ كێ‌لە بەرامبەر خۆكوژیی‌تاكەكاندا بەرپرسیارە، كۆمەڵگا یان خودی‌تاك؟ مرۆڤ بۆچی‌پەنا دەباتە بەر خۆكوژی؟ ئەم پرسیارانە‌و دەیان پرسیاری لەمجۆرە، لە كاتێكدا دێنە گۆڕێ‌كە دیاردەی‌خۆكوژی‌لە پەرەسەندندایە‌و رۆژانە لە هەموو شوێنێكی‌جیهاندا، گوێبیستی هەواڵی خۆكوژی دەبین. بەڵام پێناسی خۆكوژی‌چییە؟ خۆكوژی وەك دیاردەیەكی كۆمەڵایەتی، تەنیا رێگا‌و دوایین رێگای لەنێوبردنی“خود”ە كە بە شێوەیەكی ئاگایانە لە لایەن تاكەوە بەڕێوە دەچێت. یان بە مانای ئەنجامدانی كردەوەیەكە بە مەبەستی كۆتاییهێنان بە ژیانی‌كەسێك بەدەستی‌خۆی. خۆكوژی‌بە شێوەیەك لە مردن دەگوترێ‌كە راستەوخۆ‌و ناڕاستەوخۆ دەرئەنجامێكی دیار‌و بەرچاوی هەیە، ئەم كردەوەیە تاكی‌خۆكوژ ئەنجامیدەدا‌ت و خۆشی ئاگاداری ئاكامی كردەوەكەی خۆیەتی.
ئیمیل دووركهایم، دامەزرێنەری كۆمەڵناسیی مۆدێڕن، لە كتێبە بەناوبانگەكەی‌خۆیدا بەناوی“خۆكوژی” بە شێوەیەكی زانستیانە باس لە خۆكوژی دەكا‌تو لەمبارەوە نووسیوە: “خۆكوژی كردەوەیەكی تاكەكەسی‌‌و كۆمەڵایەتییە كە دەتوانرێت لێكۆڵینەوەی كۆمەڵناسییانەی بۆ بكرێت. بە بێ‌لەبەرچاوگرتنی“هۆكار� ��ی‌شەخسیی‌تاكەكان بۆ خۆكوژی، تەنیا بە یارمەتیی‌كۆمەڵناسی‌دەتوا نین پەی‌بەو هۆكارانە ببەین كە دەبنەهۆی‌ئەوەی‌رادەی‌خۆ� �وژی‌لە كۆمەڵگا جۆراوجۆرەكاندا، جیاواز بێ. هۆكارگەلێك كە لە نەبوونی‌پێڕاگەیشتن‌و چاودێریی‌دروست بەسەر ویست‌و ئارەزووە تاكەكەسییەكاندا، سەرچاوە دەگرێ.
ئەم دیاردەیە مێژوویەكی‌دوور‌و درێژی‌هەیە‌و ساڵانێكە وەك كێشەیەكی كۆمەڵایەتی بەرۆكی هەموو كۆمەڵگای جیهانی‌‌و یەك لەوان كۆمەڵگای كوردستانی گرتۆتەوە. خۆكوژی، لە ئاكامی‌كێشە كۆمەڵایەتی‌‌و تێكچوونە دەروونییەكانی‌مرۆڤەوە سەر هەڵد‌ەدات و لە كوردستاندا بە یەكێك لە كێشە گرنگەكان دەژمێردرێ‌‌و پێویستی‌بە لێكۆڵینەوە، خەسارناسی‌‌و بەدواداچوون هەیە. بەداخەوە ئەم دیاردەیە لەم چەند ساڵانەی‌دوایید‌ا بەشێوەیەكی‌گشتی‌پەرەیسەن دوە، بە جۆرێك كە رۆژ نییە گوێمان لە بڵاوبوونەوەی‌هەواڵی‌پێوە ندیدار بە خۆكوژییەوە نەبێت، یان لە رۆژنامە‌و ماڵپەڕ‌و تۆڕی‌ئینتەرنێتدا نەخوێنینەوە كە: ژنێك خۆی‌سووتاند، پیاوێك خۆی‌خنكاند، لاوێك لە رێگای‌خواردنی‌دەرمانەوە كۆتایی‌بە ژیانی‌خۆی‌هێنا، كچێك خۆی‌خنكاند، كچێك بەهۆی‌دەسترێژیی‌سێكسییەو ە ئاگری‌لە جەستەی‌خۆی‌بەردا‌و مرد، كچ‌و كوڕێكی‌لاو، بەهۆی‌ناڕەزایەتیی‌بنەماڵ ەكانیان لەگەڵ‌پێكەوەژیانیان، خۆیان كوشت، گەنجێك بەهۆی‌هەژاریی‌بنەماڵەكەی ەوە خۆی‌كوشت‌و دەیان‌و سەدان هەواڵی‌لەمجۆرە.
هۆكارەكانی‌خۆكوژی:
لەگەڵ ئەوەی كە خۆكوژی پەیوەندیی‌بە بڕیاری‌تاكەوە هەیە، بەڵام سەرچاوە یان هۆكارەكەی تەنیا بڕیارە تاكە كەسییەكان نین‌و ناتوانین بە بێ‌لەبەرچاوگرتنی پێكهاتە كۆمەڵایەتییەكان‌و كاریگەرییان لەسەر تاك، باس لە هۆكارەكانی‌خۆكوژی بكەین. خۆكوژی، پەیوەندیی‌بە هەلومەرجی كۆمەڵایەتی‌‌و ژیانی‌تاكەكان لە نێو بنەماڵە‌و كۆمەڵگادا هەیە‌و هەروەك باسمكرد، ئەم دیاردەیە لە ئاكام‌و دەرئەنجامی‌كێشە دەروونی‌‌و كۆمەڵایەتییەكاندا سەر هەڵد‌ەدات و هۆكاری واقیعیی خۆكوژییەكان، هێزە كۆمەڵایەتییەكانن كە لە كۆمەڵگایەكەوە بۆ كۆمەڵگایەكی‌دیكە، لە دەستەیەكەوە بۆ دەستەیەكی‌دیكە‌و لە ئایینێكەوە بۆ ئایینێكی‌دیكە جیاوازییان هەیە.
دەتوانین هۆكارە كۆمەڵایەتییەكان كە تاك هاندەدەن بیر لە خۆكوژی‌بكاتەوە یان پەنا بەرێتە بەر ئەم دیاردەیە، بەمجۆرە دەستنیشان بكەین: ژیانی‌شاری، زۆربوونی‌حەشامەت و قەرەباڵی، پێوەندییە كۆمەڵایەتییەكان‌و پێكەوە نەگونجانی‌تاكەكانی‌كۆمەڵ گا، شكستی‌كۆمەڵایەتی، دەستكورتی‌‌و هەژاری، بێكاری، كێشەكانی‌بنەماڵە، تەڵاق‌و… لە هۆكارە دەروونییەكانیش دەتوانین ئاماژە بە هەستكردن بە تەنیایی‌‌و غەریبی، گیرۆدەبوون بە ماددە هۆشبەرەكان، شكست لە خۆشەویستیدا، بێهیوایی‌یان نائومێدی، خەمۆكی‌‌و هەستكردن بە پووچی‌لە ژیاندا‌و لاوازیی‌تاك لە بەرامبەر كێشەكانی‌ژیاندا بكەین. هەروەها دەكرێت‌گۆڕانی‌كۆمەڵگا سوننەتییەكان بە كۆمەڵگای‌مۆدێرن‌و جیاوازیی‌نێوان بایەخە سوننەتی‌‌و بایەخە نوێیەكانیش بە هۆكارگەلێك ناو ببەین كە باندۆریان لەسەر تاكەكان هەیە‌و لەوانەشە هۆكاری‌پەنا بردنە بەر خۆكوژی‌بن.
رادەی‌خۆكوژی‌لە هەر كۆمەڵگایەكدا، نیشاندەری ئاستی لاوازیی تێگەیشتنی تاكەكانی كۆمەڵگا، خۆشنەویستنی خود و ئاستی تەندروست نەبوونی ئەو كۆمەڵگایە لە باری‌دەروونییەوە نوومایش دەكات.
نیشانەكانی‌پێش خۆكوژی:
تاكێك كە بڕیاری خۆكوژیی دابێت، بێگومان لە قسەكردن، هەڵسوكەوت‌و هاتوچۆكانیدا دیارە. ئەڵبەت بە لەبەرچاوگرتنی‌جیاوازیی تاكەكان، لەوانەیە شێوەی قسەكردن‌و هەڵسوكەوتەكانیش جیاواز بن. بە واتایەكی دیكە، هەڵسوكەوتەكان لە تاكێكەوە بۆ تاكێكیتر دەگۆڕێن. بۆ نموونە تاكێك پێش لە خۆكوژی، بە شێوەیەكی ئەرێنی لەگەڵ دەور‌وبەرەكەی هەڵسوكەوت دەكات و پێیوایە دەبێ‌بەمجۆرە سەرنجی كەسانی دەور‌وبەری بۆلای خۆی رابكێشێت. بەڵام لەوانەیە كەسێكی‌دیكە وا بیر بكاتەوە كە چونكە ئەو خۆی دەكوژێ‌‌و دەمرێت، گرنگ نییە كە هەڵسوكەوتی باش بێت، بۆیە لەمەڕ دەور‌وبەر بێبایەخ دەبێت و هەوڵنادات سەرنجی‌ئەوان بۆلای‌خۆی‌راكێشێ.
بێگومان هەركەس یان هەر تاكێك كە پەنا دەباتە بەر دیاردەی‌دزێوی‌خۆكوژی، كێشەی‌تایبەت بە خۆی‌هەیە، كە پێیوایە رێگای‌دەربازبوون لەو قەیران‌و كێشانە، خۆكوشتنە. بەڵام ئایا خۆكوژی‌تەنیا رێگای‌چارەسەری‌كێشەكانە؟ بێگومان نا. چونكە، مرۆڤ تاكە بوونەوەرێكە كە لە بەرامبەر كێشەو گرفتەكانی‌ژیاندا بە بنبەست ناگات، بەو مانایە كە هەرچەندەش ژیان لە تاریكاییدا بێت، رۆچنەیەكیش هەیە كە ئەو رۆچنەیە دەتوانێ‌روناكی‌بە ژیان ببەخشێ‌‌و مرۆڤ هیوادار بكات.
خۆكوژی و ئەم چركەساتەی كوردستان:
مەخابن و ئەفسووس كە دیاردەی خۆكوژی یان (هەوڵی خۆكوشتن) لە كۆمەڵگاكەماندا روو لە زیادبوونەو بەتایبەتی لەنێو توێژی گەنجاندا.. من وەكو توێژەری كۆمەڵایەتی بەپێویستی دەزانم كە باس لە هۆكارەكانی سەرهەڵدانی ئەم دیاردەیە بكەم و پێموایە كە یەكەمین و گرنگترین فاكتەرێك لە پەیوەندییە كۆمەڵایەتییە نوێیەكاندا دەبیندرێنەوە كە بریتین لە هەبوونی توندوتیژیی لە پێكهاتەو پەیوەندی خێزانی یان ئەوەی لە سۆسیۆلۆژیادا پێی دەوترێت: زەبر و زەنگی كەلتووریی و نۆرمی بنەماڵە.
وەكو دروونناسان و توێژەرانی تایبەت بەم دیاردەیە باسی لێوە دەكەن، بەزۆری ئەو جۆرە كەسانە دەیانەوێت خۆیان بكوژن كە هەستیارو هەستناسك و دڵ ناسكن، ئەو كەسانەی كە زۆر زوو زوویر دەبن و شەرمنن و بێوەین، ئەو كەسانەی كە بەناز پەروەردەن و رادەی ویست و ئیرادەیان زۆر نزمترە لەو كەسە بەهێزانەی كە بەرامبەر بە نەهامەتی و ئاریشە دانبەخۆدا دەگرن و رێژەی بەرەبەرەكانی و ململانێیان لە ژیاندا بەرزە.. شایانی وتنە، ئەوانەی هەوڵی خۆكوژی دەدەن هەمیشە دوودڵن لەزۆربەی كەسان و شتەكانی دەوروبەریان بۆیە لەگەیشتنیان بە خاڵی بنبەست دڵیان بە ژیان خۆش نامێنێت و سەد دەر سەد بێئومێد دەبن و باوەش دەكەن بە مەرگدا..
ئەوەشمان بیر نەچێت كە زۆرینەی گەنجان (نەك هەر لە كوردستاندا بەڵكو لە زۆربەی دونیادا و بەهۆی مامەڵەكردنی رۆژانەی بە ئامێرە كارەبایی و ئەلكترۆنیەكانەوە) زۆر بێئارام و بێحەوسەڵەیەو توانای گرفت و كۆششی زۆر لاوازەو لەبەردەم هەر كێشەو كۆسپێكدا كە نەتوانن لەو دەمودەستەدا چارەسەری بۆ بدۆزنەوە یەكسەر تاو دەدەنە نزیكترن ئامێرو كەرەستە بۆ خۆكوشتن كە بریتیین لە خواردنی كۆمەڵێك حەب یان دەمانچە یا ئاگر یاخود پەتی قەنارەو خۆهەڵواسین و …..تاد.
فاكتەری هەرە گرنگ لە خۆكوژیدا:
هۆكاری شكستهێنانە لە ئەزموونی خۆشەویستیدا كە دەشێت پەیوەندی هەبێت بە بەربەستەكانی بەردەم خۆشەویستی لاوانەوە یان ئەو لەمپەرانەی كە رێگرن لەبەردەم دەرفەتی هاوسەرگیریدا، فاكتەرێكی دیكە كە رۆڵی گرنگ لە دیاردەی خۆكوژیدا دەگێڕێت، بریتییە لە گۆڕانی كتوپڕی كۆمەڵگاو خەریكبوونی هەركەسە بە ئیشوكاری خودی خۆیەوە كە كەس ئاگای لە كەس نەبێت و ساردبوونەوەی پەیوەندییەكانی نێوان تاكەكان ببێتە ئەوەی كە زووتر دڵی گەنج بشكێت و لە ژیان زوویر ببێت و دوچاری خەمۆكی و زەبرو فشاری دەروونی ببێت.. بۆ وێنە: پەیوەندیمان بە ئامێری مۆبایل و كۆمپیوتەرو تەلەفزیۆنەوە زۆرترە وەك لە مرۆڤـ، كە ئەمەش دۆخێكی نالەباری رۆحی و بێزاری و تەنیایی بۆ تاكەكان فەراهەمدەكات..
فاكتەرێكی تر لەپەیوەندی خوێندندا دەبینرێتەوە (كە لەسیستەمی پەروەردەی توندی كوردستاندا بەدیدەكرێت) هەروەها نەبوونی بواری گەشەی تاك و داخرانی كۆمەڵگا بەسەر گەنجاندا لە ژیانی رۆژانەیاندا، هەروەها گرفتی ئابووری و پرسی بێكاری هۆكاری دیكەیە كەوا لە گەنجی موفلیس دەكات ژیان و ئاییندە لەبەردەمیدا رەش ببێت، دەتوانین دۆخی نالەباری زیندانییەكانیش بە هۆكارێكیتر دابنێین كە زۆرێك لە زیندانییەكان هەوڵدەدەن خۆیان بكوژن..
بەڵام دواجار چۆن ئەم دیاردەیە چارەسەر بكەین و مامەڵەی مەدەنییانەی لەتەكدا بكەین؟
رێگەچارە
لەمبوارەوە ئەوەیە كە لەنێو خێزان و كۆمەڵگادا، گرنگی زیاتر بدرێت بە گەنجان و پەیوەندی لەگەڵیاندا كراوەترو نەرمونیانتر بێت، دیالۆگ لە جێی شەڕو هەڕەشەو لێدان و سووككردن بەكار بهێنرێت و توندوتیژیی جەستەیی و دەروونیان لەگەڵدا بەكار نەیەت، بە راستگۆییەوە مامەڵەی مەدەنیانە لەگەڵ كچ و كوڕی ناو خێزانەكانماندا بكەین و نهێنیان بپارێزین و لە هەمانكاتدا گرفتە دەروونی و سۆزداری و ئابوورییەكانیان بۆ چارەسەر بكەین و بێنازو بێنەوایان نەكەین.. لە لایەنی داراییشەوە پیسكەو رژد نەبین و یارمەتیان بدەین.
پێویستە بە هێند وتەو گفتی گەنجان وەربگرین ئەگەر وتی: ژیانم ناخۆشەو خۆم دەكوژم….دەبێت قسەی ناشیرین و تانەو تەشەر بەكارنەهێنرێت لەگەڵ ئەو كەسانەدا كە هەوڵی خۆكوشتن دەدەن یان باسی خۆكوژیمان بۆ دەكەن، پێویستە لەكاتی تەنگانەدا دەستی هاریكاریان بۆ درێژ بكەین و درۆیان لەگەڵدا نەكەین.. پێویستە نەیەڵین ئەو كەسانەی باس لە خۆكوشتن دەكەن بە تەنیا دابنیشن و زۆر بیر لە كێشەكانیان بكەنەوە، پێویستە ئەو كێشەیەی بە گرنگ و بە بایەخی دەزانن بۆیان چارەسەر بكرێت و هەست بكەن كە تەنیاو بێنەواو بێكەس نین.
بە دیوێكی دیكەشدا پێویستە گەنجان ئەوەندە ناسك و بێئیرادەو لاواز نەبن كە لەبەردەم كێشەی سۆزداری یان خوێندن یان ئابووری یان دەروونیدا دەستەو یەخەو بێئومێد نەبن كە نەتوانن هیچ چارەیەك بۆ خۆیان و بۆ ژیانیان دابنێن.. پێویستە گەنجی كورد خاوەن خەون و خولیاو ئامانج و دیدێكی فراوان و تایبەتمەند بن.. هەروەها گرنگی بە كاركردن بدەن و وەرزش لە ژیانی رۆژانەیاندا بكەنە بەرنامەو بیر لە سبەینێ و ئاییندەی خۆیان و خێزان و نیشتمانەكە…
_________________________________
